Dr Joanna Talewicz
W ostatnich latach w społeczności romskiej zachodzą istotne zmiany, które w dużej mierze wynikają z rosnącego zaangażowania romskich kobiet w ruchy aktywistyczne i feministyczne. Tradycyjnie kobiety romskie były postrzegane jako osoby stojące na marginesie życia społecznego, ograniczone do ról przypisywanych im przez patriarchalne normy, jakie dominowały w wielu romskich społecznościach. Zmiany te wynikają nie tylko z wpływu globalnych ruchów feministycznych, ale także z wewnętrznej potrzeby walki o prawa kobiet oraz bardziej równościowe społeczeństwo romskie. W tym kontekście romskie kobiety zyskują coraz większy wpływ na kształtowanie swojego życia i przyszłości swojej społeczności.
Simone de Beauvoir w Drugiej płci opisała kobiety jako „Inne”, społecznie podporządkowane mężczyznom – „tym pierwszym”, którzy konstytuują porządek i ustanawiają kulturową matrycę. Te słowa wciąż mają swoje odzwierciedlenie w romskiej społeczności, gdzie kobiety często są umieszczane w sztywnych ramach kulturowych oczekiwań. Jednak z biegiem czasu romskie kobiety coraz częściej odzyskują władzę nad swoim wizerunkiem, walcząc o autonomię i równość. Jak zauważa Karolina Sulej, patriarchalna matryca wciąż jest silnie obecna, ale wiele Romek buntuje się przeciwko niej, wybierając nowoczesną drogę życia, edukację i niezależność, choć nie zawsze oznacza to całkowite odrzucenie tradycji1.
Społeczność romska, podobnie jak inne grupy etniczne, jest niezwykle zróżnicowana pod względem wartości i stylu życia, także w podejściu do ról płciowych oraz ubioru. Wśród Romów, podobnie jak w polskim społeczeństwie, można spotkać zarówno konserwatywne, jak i bardziej liberalne środowiska. Tradycyjny, patriarchalny porządek, w którym kobieta pełni rolę opiekunki domowego ogniska, wciąż dominuje w konserwatywnych grupach romskich. Jednak coraz częściej w tych społecznościach pojawiają się kobiety, które buntują się przeciw ograniczeniom, stawiając na swoją edukację, rozwój zawodowy i samodzielność.
Jednym z najbardziej widocznych symboli zmian w podejściu do kobiecości jest strój. Długa spódnica, często kojarzona z romską tradycją, nadal stanowi ważny element ubioru w konserwatywnych środowiskach. Symbolizuje skromność, szacunek dla tradycji i przynależność do społeczności. Romki powinny dbać o skromność – spódnice powinny być dłuższe, a nawet sięgać do kostek. Bluzki nie mogą być przesadnie wydekoltowane. W wielu społecznościach nie jest też dozwolone noszenie spodni, co podkreśla hierarchię płci i kontrolę nad kobiecym ciałem.
Jednakże w bardziej liberalnych środowiskach oraz wśród młodszych pokoleń coraz częściej można spotkać kobiety, które wybierają bardziej nowoczesne ubrania, rezygnując z tradycyjnych spódnic na rzecz spodni czy innych strojów zgodnych z modowymi trendami. Ten wybór nie oznacza odrzucenia tradycji, ale raczej próbę znalezienia równowagi między tożsamością kulturową a nowoczesnym stylem życia. W większych miastach, gdzie młode Romki mają lepszy dostęp do edukacji i pracy, ich ubiór staje się formą wyrażenia siebie oraz swoich aspiracji, a jednocześnie próbą redefiniowania kobiecości w romskiej społeczności.
Jednocześnie, jak zauważa Gayatri Spivak, kobiety romskie stają się częścią egzotycznych fantazji. Podobnie jak inne kobiety mniejszości etnicznych, Romki są często fetyszyzowane i przedstawiane jako dzikie, nieposkromione oraz erotycznie wyzwolone. Spivak pisze, że biali mężczyźni próbują „ratować brązowe kobiety przed brązowymi mężczyznami”, co widoczne jest w popkulturze, np. w postaci Esmeraldy z “Dzwonnika z Notre Dame”. Romka, podobnie jak Żydówka, jest dla innych uosobieniem egzotyki i tajemnicy, jednakże przedstawiana jest często jako „dzika” i „zwierzęca”, w przeciwieństwie do bardziej „wyrafinowanej” postaci Żydówki, która symbolizuje cywilizację miejską. Fetyszyzacja kobiety romskiej w kulturze nie romskiej prowadzi do upraszczania jej wizerunku, co sprawia, że staje się ona bardziej kostiumem niż realną postacią. Kostium „Cyganki” stał się popularnym elementem kultury masowej – falbaniaste spódnice, wielkie kolczyki i chustki noszone przez kobiety są często wykorzystywane jako modowy styl boho, bez zrozumienia ich głębszego kulturowego znaczenia. Sulej zwraca uwagę na fakt, że nawet małe dziewczynki mogą kupić „przebranie Cyganki”, co sprawia, że ten stereotypowy obraz kobiecości staje się dla nich częścią pierwszych doświadczeń z tożsamością płciową2.
Aktywizm romskich kobiet nie ogranicza się jednak jedynie do kwestii ubioru. Coraz więcej z nich angażuje się w działania mające na celu poprawę sytuacji kobiet zarówno w romskiej społeczności, jak i poza nią. Organizują kampanie przeciwko przemocy domowej, promują edukację wśród młodych Romek, a także działają na rzecz dostępu do lepszych warunków pracy i opieki zdrowotnej. Ich działalność to nie tylko walka o równość płci, ale także dążenie do przełamania stereotypów, z jakimi mierzy się cała społeczność romska. Warto podkreślić, że wśród Romów, podobnie jak w wielu innych społeczeństwach, patriarchalne normy bywają silnie zakorzenione, co sprawia, że walka o prawa kobiet często oznacza nie tylko konfrontację z zewnętrznymi uprzedzeniami, ale także z wewnętrznymi ograniczeniami.
Feminizm wśród kobiet romskich zyskuje na sile, choć często przybiera inny wymiar niż w przypadku ruchów feministycznych w społecznościach nie-romskich. Romski feminizm łączy walkę o równość płci z dążeniem do zachowania tożsamości kulturowej i przeciwdziałaniem systemowej dyskryminacji. Dla wielu romskich kobiet aktywizm nie oznacza odrzucenia swojej kultury, lecz próbę pogodzenia tradycji z nowoczesnymi wartościami. To złożone wyzwanie, obejmujące zarówno walkę z patriarchatem, jak i zewnętrzną marginalizacją, jest kluczowe dla współczesnych zmian zachodzących w społeczności romskiej.
Widać to również w rozwoju inicjatyw edukacyjnych skierowanych do kobiet romskich, które często mają ograniczony dostęp do formalnej edukacji. Edukacja staje się dla nich narzędziem do budowania niezależności, a także do wpływania na przyszłość swoich dzieci i społeczności. To również próba wyjścia poza stereotypowy obraz romskiej kobiety, która od zawsze była przedstawiana jako postać podporządkowana mężczyznom i tradycyjnym rolom rodzinnym. Obecnie kobiety te coraz częściej podejmują inicjatywy, które pozwalają im zabierać głos w ważnych sprawach i walczyć o swoją przyszłość.
Przemiany te nie są jednolite ani nie przebiegają wszędzie w ten sam sposób. W bardziej konserwatywnych grupach romskich rola kobiety nadal jest silnie związana z tradycją i wartościami rodzinnymi, a ubiór, taki jak długa spódnica, odgrywa kluczową rolę w wyrażaniu tej tożsamości. Z drugiej strony, w bardziej liberalnych społecznościach, zwłaszcza w dużych miastach, młode Romki wybierają różnorodne formy ekspresji, zarówno w kwestii ubioru, jak i stylu życia, co odzwierciedla ich dążenie do większej swobody i równouprawnienia.
Zmieniająca się rola kobiet romskich jest świadectwem dynamicznej transformacji, jaka zachodzi w tej społeczności. Romki, zarówno te wybierające tradycyjny strój, jak i te, które decydują się na nowoczesne ubrania, są symbolem siły i determinacji. W swojej różnorodności pokazują, że romska kobiecość nie jest monolityczna ani zamknięta w sztywnych ramach. Jest tożsamością, która nieustannie się rozwija, dostosowując do współczesnych wyzwań, jednocześnie starając się zachować to, co w tradycji najcenniejsze.
W ten sposób kobiety romskie stają się nie tylko strażniczkami kultury, ale także jej nowymi twórczyniami, które kształtują przyszłość swojej społeczności na własnych warunkach. Poprzez działalność edukacyjną i społeczną, walczą o prawa kobiet, dostęp do lepszej opieki zdrowotnej, a także godne warunki życia dla całej społeczności. Ich aktywizm nie jest jedynie walką o równouprawnienie w ramach społeczności romskiej, ale też odpowiedzią na szerszą dyskryminację, z którą mierzą się Romowie na co dzień, zarówno w Polsce, jak i w innych częściach Europy.
Istotnym elementem tej walki jest także próba przełamania stereotypowego wizerunku Romki, jako postaci egzotycznej, dzikiej, nieposkromionej. Jak pisała Karolina Sulej, wizerunek ten ulega fetyszyzacji w kulturze masowej – Romki są przedstawiane jako postacie pełne tajemnicy, uosabiające seksualną wolność i niezależność. Rzeczywistość jednak pokazuje, że Romki same próbują odzyskać kontrolę nad swoim wizerunkiem, odrzucając te uprzedzenia i budując nowoczesną tożsamość, która łączy szacunek dla kultury z potrzebą autonomii.
Dzięki tym procesom kobiety romskie stają się coraz bardziej świadome swoich praw i możliwości, a jednocześnie nie odcinają się od swoich korzeni. Ich droga do równości nie jest łatwa, ale dzięki rosnącemu zaangażowaniu w ruchy feministyczne oraz społeczno-polityczne, Romki kształtują nowe oblicze swojej społeczności. Są wzorem siły i determinacji, ale także otwartości na zmiany, które pomagają im lepiej funkcjonować w coraz bardziej zglobalizowanym i różnorodnym świecie.
Pomimo licznych wyzwań, przed jakimi stoją kobiety romskie – zarówno w kontekście wewnętrznych ograniczeń wynikających z tradycji, jak i zewnętrznej dyskryminacji – ich walka o prawa i samodzielność przynosi wymierne efekty. Zmieniają nie tylko swój własny los, ale także wpływają na przyszłe pokolenia, dając przykład młodym Romkom, że możliwe jest życie zgodne z własnymi wartościami, a jednocześnie pełne niezależności i wolności wyboru.
To złożone połączenie tradycji i nowoczesności jest kluczowym aspektem współczesnego ruchu feministycznego w społeczności romskiej. Romskie kobiety pokazują, że można zachować swoją tożsamość kulturową, jednocześnie walcząc o równość, wolność i godność – dla siebie oraz dla całej swojej społeczności.
2 Jw.
1 K.Sulej, Odebrać władzę nad swoim wizerunkiem, „Dialog-Pheniben”, 7/2012
Dr Joanna Talewicz
Fundacja w Stronę Dialogu
dr Joanna Talewicz – antropolożka, działaczka społeczna i ekspertka w tematach dotyczących mniejszości romskiej, różnorodności oraz praw człowieka. Aktywnie i badawczo angażuje się w działania na rzecz równouprawnienia i przeciwdziałania dyskryminacji, zarówno w Polsce, jak i na arenie międzynarodowej.
Jest założycielką i prezeską Fundacji W Stronę Dialogu oraz współzałożycielką Centrum Społeczności Romskiej w Warszawie.
Laureatka Nagrody Fundacji Batorego im. Olgi Kersten- Matwin, za stałą pomoc integracyjną, edukacyjną, psychologiczną, prawną i aktywizacyjną dla osób uchodźczych pochodzenia romskiego oraz Nagrody Nieobojętności przyznawanej przez Oświęcimski Instytut Praw Człowieka.
Nominowana przez Ambasadę USA w Polsce do pierwszej nagrody Sekretarza Departamentu Stanu USA Antony’ego Blinkena “Award for Global Anti-Racism Champions” i wyróżniona przez Departament Stanu Stanów Zjednoczonych za pracę na rzecz społeczności romskiej.
Stypendystka Columbia University, Leadership Academy for Poland. Stypendystka programu stypendialnego Fulbright, Tom Lantos Institute, Komisji Europejskiej oraz Departamentu Stanu USA. W 2024 roku została wybrana do prestiżowego programu Obama Foundation Leaders Europe.
Autorka i redaktorka książek i artykułów naukowych. Publikowała m.in. na łamach Gazety Wyborczej, Vogue i tygodnika Newsweek.
Dofinansowano ze środków KPO. GRANTY 2024. A2.5.1: Programu wspierania działalności podmiotów sektora kultury i przemysłów kreatywnych na rzecz stymulowania ich rozwoju.
