Społeczność romska, jedna z najbardziej marginalizowanych grup etnicznych w Europie, posiada wyjątkowe dziedzictwo kulturowe, często przyćmione utrzymującymi się stereotypami i wykluczeniem społecznym. W Polsce romskie inicjatywy medialne pojawiły się w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczności na platformę, która mogłaby wspierać w miarę jednolitą reprezentację, promować dumę kulturową, przeciwdziałać szkodliwym narracjom i budować oddolną niezależny romski punkt widzenia na kwestie dotyczące nie tylko Romów, ale społeczeństwa większościowego. W artykule zanalizowałam rolę mediów romskich w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kluczowych pism, takich jak Rrom po Drom, Dialog Pheniben czy Romano Atmo. Przyglądam się również, w jaki sposób te kanały medialne wzmacniają pozycję społeczności romskiej, zwalczają stereotypy, edukują szersze społeczeństwo i tworzą przestrzeń dla dyskursu społecznego i politycznego. Na koniec artykuł spogląda w przyszłość, oceniając wyzwania, przed którymi stoją media romskie, chcące utrzymać swoje wysiłki w obliczu ograniczeń finansowych i zmieniających się trendów w konsumpcji mediów jak i krajobrazów politycznych w skali makro.
Kontekst historyczny i geneza mediów romskich w Polsce
Koniec lat 80. i początek 90. to w Polsce okres, w którym przemiany demokratyczne po upadku komunizmu otworzyły nowe możliwości dla grup mniejszościowych. Zaczęły powstawać, wcześniej tłumione przez reżimy komunistyczne, organizacje romskie poszukujące reprezentacji i uznania. Wraz z przemianami demokratycznymi w Polsce społeczność romska dostrzegła szansę na utworzenie własnych mediów, co stanowiło ważny krok w zdobywaniu głosu w sferze publicznej i zaznaczenia swojego miejsca w polskim społeczeństwie.
Rrom po Drom, pierwszy znaczący periodyk romski, ukazał się w 1990 roku. Celem tego dwujęzycznego magazynu było przedstawienie autentycznego spojrzenia na kulturę romską i odniesienie się do codziennych zmagań społeczności. Redaktorem naczelnym i założycielem pisma Rrom po Drom był Stanisław Stankiewicz. Uruchomienie pisma Dialog Pheniben w 2000 r. dodało romskim mediom kolejny wymiar, skupiając się na dialogu międzykulturowym i integracji. Te wczesne wysiłki położyły podwaliny pod romski ruch medialny w Polsce, który ostatecznie rozszerzył się na platformy cyfrowe i media społecznościowe, umożliwiając głosom Romów dotarcie do szerszej publiczności zarówno w Polsce, jak i za granicą.
Rrom po Drom: budowanie dumy Romów i kształcenie społeczeństwa
Rrom po Drom (po romsku „Romowie w drodze”) to jedna z najważniejszych polskich publikacji o tematyce romskiej, wydana w 1990 roku w kluczowym momencie, gdy postkomunistyczna Polska otwierała się na nowe głosy i perspektywy społeczności marginalizowanych. Magazyn powstał, aby zapewnić Romom platformę do potwierdzania swojej tożsamości i dziedzictwa, a jednocześnie edukować polskie społeczeństwo na temat bogatej historii i wkładu kultury romskiej. Jako publikacja dwujęzyczna, zaspokajała potrzeby szerszego grona czytelników, publikując zarówno w języku polskim, jak i romskim, co było ważną decyzją, która pozwoliła jej służyć jako pomost między odbiorcami romskimi i nieromskimi.
Od samego początku celem Rrom po Drom było zwalczanie szkodliwych stereotypów dotyczących Romów. Jednym z najważniejszych, było stereotypowe przekonanie, że Romowie nie są integralna częścią polskiego społeczeństwa, są obcymi przybyszami z zewnątrz, a więc i kiedyś też Polskę opuszczą. Artykuły dotyczyły różnych aspektów życia Romów, od tradycji rodzinnych i muzyki, po historie o odporności i adaptacji w obliczu uprzedzeń. Publikacja niestrudzenie pracowała nad przedstawieniem Romów nie jako izolowanej, monolitycznej grupy, ale jako zróżnicowanej społeczności o wyjątkowych perspektywach i talentach.
Jednym ze znaczących wpływów projektu Rrom po Drom było skupienie się na edukacji młodzieży. W magazynie zamieszczano historie, które zachęcały młodych Romów do dumy ze swojego dziedzictwa i kontynuowania edukacji, prezentując wzorce do naśladowania – osoby, które odniosły sukces w nauce lub pracy. To skupienie się na edukacji rozszerzyło się poza społeczność romską; poprzez artykuły po polsku pismo miało także na celu edukację czytelników nieromskich, sprzyjając głębszym zrozumieniu romskich wartości, norm społecznych i aspiracji. Publikacja artykułów podkreślających wkład Romów w polskie społeczeństwo pomogła w przedefiniowaniu tożsamości i własnej wartości akcentując dumę, wartość kultury romskiej i sprawczość w kształtowaniu własnego losu i wizerunku.
Dialog Pheniben: forum porozumienia międzykulturowego
Założony w 2000 roku Dialog Pheniben (czyli „Dialog Kulturowy”) uzupełniał misję Rrom po Drom, skupiając się na integracji i komunikacji międzykulturowej. Tam, gdzie Rrom po Drom podkreślał dumę z własnej kultury i poruszał kwestie specyficzne dla Romów, Dialog Pheniben przyjął szersze podejście społeczne, starając się wspierać dialog między Romami i nie-Romami w Polsce. Publikacja odegrała kluczową rolę w promowaniu wzajemnego zrozumienia i spójności społecznej w kraju wciąż zmagającym się ze złożonością integracji wielokulturowej i akceptacją praw mniejszości.
Dialog Pheniben zawierał artykuły akademickie, analizy społeczne i opinie, dzięki czemu był źródłem informacji dla decydentów, pedagogów i naukowców zainteresowanych prawami mniejszości i integracją społeczną. Regularnie poruszane tematy obejmowały kwestie praw człowieka, reprezentację Romów w przestrzeni publicznej oraz wyzwania edukacyjne stojące przed społecznością romską. Umieszczając kwestie romskie w szerszym kontekście polskiego społeczeństwa, Dialog Pheniben stworzył przestrzeń, w której głosy Romów mogły bezpośrednio nawiązać kontakt z szerszą opinią publiczną, rzucając światło na wspólne wartości i eliminując powszechne nieporozumienia.
Dialog Pheniben publikował teksty nawiązujące do kultury romskiej jako dynamicznego i ewoluującego elementu polskiego społeczeństwa, a nie ustalonej, izolowanej całości. W czasopiśmie poświęcono uwagę możliwościom adaptacji tradycji romskich we współczesnym otoczeniu, badając takie tematy, jak romska przedsiębiorczość, wkład kulturowy w muzykę i sztukę oraz osiągnięcia edukacyjne. Nacisk na ewolucję i zdolności adaptacyjne miał kluczowe znaczenie dla zmiany publicznego postrzegania Romów z „obcych” na pełnoprawnych, wnoszących wkład członków społeczeństwa polskiego.
Romano Atmo: ochrona dziedzictwa i jedności Romów
Romano Atmo („Romska dusza”), zainicjowany przez Związek Romów Polskich w latach 90. XX wieku, zrodził się z potrzeby stworzenia głębszej, bardziej codziennej i spersonalizowanej reprezentacji społeczności romskiej w Polsce i kontaktu miedzy Romami. Utworzone w okresie szybkich zmian społecznych czasopismo miało na celu zapewnienie schronienia, w którym Romowie mogliby swobodnie wyrażać swoją tożsamość i chronić swoje dziedzictwo kulturowe w społeczeństwie.
Podczas gdy Rrom po Drom i Dialog Pheniben skupiały się na edukacji i komunikacji międzykulturowej, Romano Atmo kładło nacisk na zachowanie kultury i jedność społeczności. Czasopismo stało się niezbędnym źródłem informacji dla Romów, publikując artykuły poświęcone tradycyjnym romskim praktykom z życia codziennego, sztuce i językowi romskiemu. Skoncentrowanie się na zachowaniu dziedzictwa było szczególnie istotne dla młodych Romów, którzy z powodu presji asymilacji i globalizacji mogli czuć się wyalienowani od swojej kultury i korzeni.
Jednym z godnych uwagi wkładów Romano Atmo było jego zaangażowanie w dokumentowanie historii Romów, w szczególności doświadczeń Romów podczas Zagłady. Gdy główny nurt polskiej edukacji historycznej w dużej mierze pomijał te wydarzenia, Romano Atmo podjęło się edukowania zarówno czytelników romskich, jak i nieromskich na temat okrucieństw, jakich doświadczyli Romowie pod nazistowską okupacją. Upamiętniając te wydarzenia, czasopismo nie tylko uczciło pamięć ofiar romskich, ale także potwierdziło znaczenie historii Romów w szerszej narracji historii Europy.
Romano Atmo posłużyło i nadal służy jako istotne narzędzie rzecznictwa, stawiając czoła współczesnym wyzwaniom społecznym i politycznym, opisując i komentując współczesne wyzwania, z którymi mierzą się Romowie. W czasopiśmie regularnie publikowane są artykuły na takie tematy, jak dyskryminacja, bariery w zatrudnieniu i dyskryminacja w zakresie mieszkalnictwa, zapewniając Romom platformę, na której mogą wypowiadać się przeciwko niesprawiedliwościom, z którymi spotykają się na co dzień. W tym sensie Romano Atmo nie tylko celebruje kulturę romską, ale także wzmacnia pozycję społeczności, aby broniła swoich praw i domagała się zmian systemowych.
Porównawczy wpływ na społeczeństwo romskie i polskie
Wspólnie Rrom po Drom, Dialog Pheniben i Romano Atmo wywarły wieloaspektowy wpływ zarówno na społeczność romską, jak i na całe społeczeństwo polskie. Chociaż każda publikacja miała inny charakter czytelniczy i format, pracowały nad wspólnym celem: wspieraniem tworzenia bardziej inkluzywnego dla mniejszości i rozumiejącego społeczeństwa polskiego.
Wewnątrz społeczności romskiej publikacje te stały się symbolami dumy i odporności Romów, dając społeczności możliwość zapoznania się ze swoją historią i osiągnięciami na forum publicznym. Autorzy w tych pismach zachęcali Romów do łączenia się ze swoim dziedzictwem i podkreślania swojego miejsca w polskim społeczeństwie, wzmacniając poczucie jedności i tożsamości. Koncentrując się na edukacji i autoprezentacji, czasopisma te umożliwiły młodzieży romskiej realizację aspiracji akademickich i zawodowych, oferując wzorce do naśladowania i podkreślając wartość wiedzy kulturowej.
W szerszym społeczeństwie polskim publikacje pełniły i nadal pełnią funkcję zasobów edukacyjnych, przełamując panujące stereotypy i oferując czytelnikom nieromskim autentyczne spojrzenie na życie, aspiracje i wkład Romów w polską kulturę. Pisma te wywarły wpływ na opinię publiczną, przedstawiając Romów nie jako „innych”, ale jako sąsiadów, kolegów i współobywateli mających wspólne interesy i wartości. Poprzez dokumentację historii Romów, zwłaszcza mniej znanych tragedii, takich jak Zagłada, publikacje te przyczyniły się do pełniejszego zrozumienia historii Polski i Europy.
Wyzwania i ewolucja kluczowych publikacji romskich
Publikacje te na przestrzeni lat stawiały czoła licznym wyzwaniom. Ograniczenia finansowe pozostają główną przeszkodą, ponieważ utrzymanie niezależnych mediów dla społeczności mniejszościowej często wymaga zewnętrznego finansowania i wsparcia. Ponadto zwrot w kierunku mediów cyfrowych stanowi zarówno wyzwanie, jak i szansę. Chociaż platformy cyfrowe umożliwiają mediom romskim dotarcie do szerszego grona odbiorców, wymagają one również zasobów i wiedzy technicznej, które mogą być trudne do zapewnienia. Ta transformacja cyfrowa ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia, że głosy Romów będą nadal słyszalne w coraz bardziej zsieciowanym świecie. Wykorzystując nowe technologie i ewoluując wraz z trendami medialnymi, publikacje te mogą zachować swoje dziedzictwo i nadal służyć jako latarnie romskiej tożsamości, edukacji i rzecznictwa w Polsce.
Podsumowując, w przeszłości Rrom po Drom, Dialog Pheniben i obecnie Romano Atmo odgrywają odmienne, ale uzupełniające się role w romskim krajobrazie medialnym w Polsce. Ich zbiorowy wpływ miał i ma charakter transformacyjny, wspierając wzmocnioną społeczność romską, jednocześnie edukując polskie społeczeństwo na temat wkładu, wyzwań i aspiracji Romów. W miarę ewolucji tych publikacji, pozostają one niezbędnym źródłem i inspiracją w walce o bardziej inkluzywne i reprezentatywne media w Polsce.
Rola mediów w zwalczaniu negatywnych stereotypów
Przez wieki Romowie byli przedstawiani w mediach głównego nurtu w oparciu o negatywne stereotypy. W Polsce Romów często przedstawia się jako osoby niegodne zaufania, łamiące normy społeczne, co prowadzi do uprzedzeń i wykluczenia. Stereotypy te wywarły wpływ na opinię publiczną i przyczyniły się do systemowej dyskryminacji, wzmacniając bariery społeczne i ekonomiczne dla społeczności romskiej. Publikacje kierowane przez Romów, takie jak Rrom po Drom i Dialog Pheniben, odegrały kluczową rolę w kwestionowaniu tych szkodliwych narracji. Prezentując kulturę romską w całej jej różnorodności i prezentując osiągnięcia Romów, te kanały medialne zapewniają kontrnarrację w stosunku do stereotypów podtrzymywanych przez media głównego nurtu.
Edukacyjna rola mediów romskich
Media romskie odgrywają zasadniczą rolę w kształceniu odbiorców zarówno romskich, jak i nieromskich. Dzięki artykułom na temat historii, języka i praktyk kulturowych Romów publikacje takie jak Romano Atmo służą jako cenne źródło informacji. Dzieląc się historiami o wkładzie Romów w kulturę europejską, takim jak muzyka i taniec, media romskie pomagają budować poczucie dumy w społeczności, jednocześnie ucząc nieromską publiczność o dziedzictwie romskim. Jednym z głównych celów edukacyjnych mediów romskich jest zachęcanie młodzieży romskiej do kontynuowania edukacji i zachowania swojej tożsamości kulturowej. Artykuły w Romano Atmo i Rrom po Drom podkreślają znaczenie edukacji jako narzędzia mobilności społecznej, dostarczając informacji o dostępnych stypendiach i programach wsparcia. Skupienie się na wzmacnianiu pozycji młodzieży odzwierciedla szersze zaangażowanie w przerwanie kręgu ubóstwa i marginalizacji społeczności romskiej.
Współczesne zmiany: media internetowe i platformy mediów społecznościowych
W ostatnich latach transformacja cyfrowa przekształciła krajobraz mediów, oferując społecznościom marginalizowanym, w tym Romom, nowe możliwości wzmocnienia ich głosu. Ta zmiana jest szczególnie ważna dla mediów romskich w Polsce, ponieważ platformy internetowe i media społecznościowe zapewniają większy zasięg, dostępność i bezpośredniość niż tradycyjne media drukowane. Za pośrednictwem stron internetowych, blogów i kanałów mediów społecznościowych inicjatywy mediów romskich mogą ominąć ograniczenia związane z publikacjami drukowanymi i dotrzeć na większą skalę zarówno do odbiorców romskich, jak i nieromskich. W tej sekcji analizuję ewolucję mediów romskich w przestrzeni cyfrowej, strategie stosowane przez nie w celu zaangażowania odbiorców oraz wpływ konkretnych kampanii w mediach społecznościowych.
Rozwój romskich platform cyfrowych i dziennikarstwa internetowego
W miarę upowszechniania się dostępu do Internetu w Polsce media romskie coraz częściej zwracały się w stronę platform cyfrowych. Zaczęły pojawiać się strony internetowe i blogi poświęcone problematyce romskiej, dostarczające aktualnych wiadomości, treści kulturalnych i zasobów dla społeczności romskiej.
Możliwość częstej aktualizacji treści umożliwia mediom romskim szybką reakcję na bieżące wydarzenia, takie jak doniesienia o kwestiach mających wpływ na prawa Romów, przypadkach dyskryminacji lub rozwoju polityki wobec Romów na szczeblu lokalnym i unijnym. Ta bezpośredniość była szczególnie cenna dla wysiłków rzeczniczych, ponieważ media romskie mogły pozyskać poparcie społeczności i podnosić świadomość szybciej niż kiedykolwiek wcześniej.
Co więcej, platformy internetowe umożliwiły mediom romskim dotarcie do odbiorców międzynarodowych, łącząc społeczności romskie w całej Europie. Wspierając dyskusje transgraniczne, platformy te wzmocniły zbiorową tożsamość Romów i zbudowały ogólnoeuropejską sieć aktywistów i zwolenników Romów. Ten międzynarodowy zasięg pomógł wzmocnić problematykę polskich Romów na arenie międzynarodowej, zwiększając widoczność głosów Romów w szerszych dyskusjach na temat praw człowieka i kultury.
Media społecznościowe jako narzędzie rzecznictwa i budowania społeczności
Platformy mediów społecznościowych, takie jak Facebook, Twitter, Instagram i YouTube, stały się niezbędnymi narzędziami wspierania Romów, promocji kultury i zaangażowania społeczności. Media społecznościowe oferują mediom romskim przystępny i tani sposób nawiązania kontaktu z dużą i zróżnicowaną publicznością. Za pośrednictwem tych platform organizacje i aktywiści romscy mogą udostępniać aktualizacje, promować wydarzenia kulturalne, organizować kampanie i rozwiązywać problemy w czasie rzeczywistym. Interaktywny charakter mediów społecznościowych pozwala również na większe uczestnictwo, ponieważ zarówno użytkownicy romscy, jak i nieromscy mogą angażować się w treści, dzielić się swoimi doświadczeniami i wspierać działania rzecznicze, takie jak:
– Angażowanie młodych odbiorców:
media społecznościowe okazały się szczególnie skuteczne w docieraniu do młodszych odbiorców romskich, którzy mogą nie wchodzić w interakcję z tradycyjnymi mediami drukowanymi. Młodsze pokolenia często czują się oderwane od starszych praktyk kulturowych, zwłaszcza gdy radzą sobie z wyzwaniami integracji z polskim społeczeństwem. Media społecznościowe stanowią pomost, dzięki któremu młodzież romska może poznawać swoje dziedzictwo w formacie, który uzna za przystępny i możliwy do odniesienia.
– Kampanie rzecznicze i uświadamiające:
media społecznościowe umożliwiają mediom romskim prowadzenie ukierunkowanych kampanii, które podnoszą świadomość na temat kwestii romskich i przeciwdziałają stereotypom. Kampanie te często wykraczają poza społeczność romską, docierają do odbiorców nieromskich i sprzyjają większemu zrozumieniu i empatii.
– Przeciwdziałanie dezinformacji i reagowanie na uprzedzenia:
romskie konta w mediach społecznościowych również odgrywają zasadniczą rolę w przeciwdziałaniu dezinformacji i przypadkom dyskryminacji. Stała i natychmiastowa reakcja ma kluczowe znaczenie dla zarządzania odbiorem społecznym, ponieważ głosy Romów mogą w czasie rzeczywistym kwestionować fałszywe informacje. Ponadto odpowiedzi te często otrzymują wsparcie od sojuszników, którzy dzielą się tymi postami, co zwiększa zasięg głosów Romów i wywołuje efekt domina, który rzuca wyzwanie uprzedzeniom na większą skalę.
– Promocja kulturalna i uroczystości:
media społecznościowe są również cennym narzędziem promowania kultury romskiej, a platformy takie jak YouTube i Instagram służą do udostępniania występów muzycznych, tańca, lekcji języków i tradycyjnych przepisów. Platformy te umożliwiają Romom celebrowanie swojej kultury przed szeroką publicznością, oferując wgląd w romskie tradycje i sztukę, które często są niedostatecznie reprezentowane w mediach głównego nurtu.
Wyzwania i możliwości w epoce cyfrowej
W miarę jak media romskie stale ewoluują i dostosowują się do cyfrowego świata, kontynuują dziedzictwo w zakresie odporności, rzecznictwa i wzmacniania pozycji. Przyszłość mediów romskich leży w rozszerzaniu ich zasięgu za pośrednictwem platform cyfrowych, angażowaniu młodszych odbiorców i budowaniu silniejszych partnerstw z sojusznikami wspierającymi reprezentację Romów. Wykorzystując nowe technologie i metody opowiadania historii, media romskie mogą jeszcze bardziej wzmocnić głosy Romów, zapewniając, że pozostaną one integralną częścią polskiego dyskursu kulturalnego i społecznego.
Podsumowując, media romskie w Polsce nie tylko zmieniły narrację wokół tożsamości romskiej, ale także pokazały, jak ważna jest autoprezentacja w walce o sprawiedliwość i równość. Przełamując stereotypy, zwalczając antycyganizm i kierując się zasadą „Nic o Romach bez Romów”, te inicjatywy medialne służą zarówno jako głos społeczności romskiej, jak i katalizator zmian społecznych. Ich praca przypomina nam, że społeczeństwo włączające to takie, w którym wszystkie głosy są słyszane, szanowane i cenione. Ciągłe wsparcie i rozwój mediów romskich są niezbędne do budowania bardziej sprawiedliwej, godziwej i zrozumiałej Polski dla przyszłych pokoleń.
Fundacja Jaw Dikh
Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego
Dr Elżbieta Mirga-Wójtowicz jest animatorką kultury, politolożką i badaczką. Pracuje jako adiunktka badawcza w Ośrodku Badań nad Migracjami, gdzie zajmuje sie badaniem migracji Romów. Posiada blisko 15-letnie doświadczenie w pracy w administracji rządowej w zakresie polityki państwa wobec mniejszości etnicznych i narodowych oraz w koordynowaniu polityki integracyjnej wobec Romów w Polsce. W latach 2008-2014 Pełnomocniczka Wojewody Małopolskiego ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Autorka raportów ewaluacyjnych dla Komisji Europejskiej w ramach projektu Roma Civil Monitor (2017-2020) oraz Roma Civil Monitor II (2021-2025). Autorka artykułów naukowych i popularnonaukowych o tematyce romskiej. Współorganizatorka międzynarodowego projekt upamiętniania Zagłady Romów „Dikh He Na Bister”. Członkini zarządu Fundacji Jaw Dikh. Członkini Europejskiego Instytutu Romów na rzecz Sztuki i Kultury (ERIAC).
Dofinansowano ze środków KPO. GRANTY 2024. A2.5.1: Programu wspierania działalności podmiotów sektora kultury i przemysłów kreatywnych na rzecz stymulowania ich rozwoju.
