Romowie obecnie stanowią największą mniejszość etniczną Europy. Żyją w diasporze, nie mają własnego państwa. Pochodzą z Indii, skąd wyemigrowali pomiędzy V a X wiekiem, a w Europie pojawili się w XV wieku. Przynajmniej tak mówią sprawdzone, historyczne wzmianki. Prawdopodobnie w Europie byli już wcześniej…
To prosta definicja, którą współcześnie potrafi przywołać o wiele więcej osób niż to miało miejsce chociażby 20 czy nawet 10 lat temu. Tak rozwinęła się wiedza na temat społeczności romskiej w Polsce i w Europie za sprawą rozwoju naukowej wiedzy i popularyzacji wiedzy o Romach. Przyczyn tej sytuacji można wymieniać wiele, m.in. większe zainteresowanie naukowców, historyków, etnografów, socjologów, itd., słabo zbadanym rejonem wiedzy, tworzenie się romskiej tożsamości etnicznej, większa aktywność przedstawicieli społeczności romskiej, aktywistów i działaczy, walka o własne prawa, ale też uświadamianie społeczeństwa większościowego przez różne organizacje i instytucje o prawach człowieka, w tym prawach mniejszości, edukacja wielokulturowa i międzykulturowa, polityka Unii Europejskiej skierowana na wspieranie tej grupy, i in. Romowie bowiem oprócz tego, że są najbardziej liczną mniejszością etniczną, to stanowią również najbardziej dyskryminowaną grupę w Europie. W Polsce Romowie również stanowią największą mniejszość etniczną, według ostatniego i jeszcze aktualnego Spisu Powszechnego z 2011, liczba Romów w naszym kraju to 16 723 osoby (GUS, 2011). Chociaż mówi się nieoficjalnie o dużo wyższej liczbie populacji, nawet o 35 tysiącach. Jednak w porównaniu do innych krajów Europy nie jest to wcale duża liczba. Największe skupiska Romów w Polsce znajdują się w województwach: małopolskim, dolnośląskim i śląskim.
________________________________________
I cecha kultury romskiej – różnorodność
Najbardziej charakterystyczną cechą kultury Romów jest jej ogromna różnorodność. Nie ma „jednej” romskiej kultury, czy „jednej” romskiej społeczności, która stanowiłaby wzorcowy przykład na przedstawienie tego „jacy są” Romowie i jaka jest ich kultura. Początkowo wiele osób nieznających dobrze tej grupy popełnia ten sam błąd, traktują wszystkich w ten sam sposób, używając kliszy kulturowej, dobrze znanej z sąsiedztwa, telewizji, ulicy. Na przykład wyobrażają sobie, że romska kobieta nosi wyłącznie długie spódnice, a mężczyzna kapelusze, że Romowie zazwyczaj muzykują, itd. Oczywiście spotkamy się również z tradycyjnymi Romami, którzy starannie dobierają ubiór zewnętrzny odzwierciedlający ich zasady wewnątrzgrupowe lub nadal wykonują tradycyjne zawody związane z muzykowaniem, ale Romowie to również obywatele Europy, których kultura europejska silnie zróżnicowała i nie każda osoba pochodzenia romskiego potwierdzi nasz stereotypowy, dobrze znany schemat. Spotkamy zatem Romkę we współczesnym, odpowiadającym aktualnej modzie ubiorze, dyrektorkę dużej instytucji kultury w Berlinie, Roma, pozującego do zdjęcia w odświętnym stroju górnika, a na co dzień pracującego w kopalni, czy licznych Asystentów i Asystentki Edukacji Romskiej pracujących w szkołach z romskimi dziećmi równie ciężko jak nauczyciele i oczywiście jeszcze wielu, wielu innych… Dla przykładu proszę chociażby sprawdzić „co słychać” u naszych romskich artystów (na portalu E-Drom w galerii „Sztuka”) , Krzysztofa Gila, który niedawno zamontował nową wystawę w Biurze Wystaw Artystycznych Dworzec PKP lub u Małgorzaty Mirgi-Tas, laureatki tegorocznych Paszportów Polityki w kategorii Sztuki Wizualne.
W Polsce poznamy cztery podstawowe grupy Romów, m.in., najbardziej liczną – Bergitka Roma, najbardziej tradycyjną – Polska Roma oraz dwie, które przybyły na ziemie naszego kraju najpóźniej, czyli w XIX wieku, tzn. Kelderaszy i Lowarów. Oprócz tego spotkamy się również z Sintami czy grupami Chaładykta Roma i Sastytka Roma, ale stanowią one mniejsze liczebnie od pozostałych grupy. W naszym kraju jest dość duże zróżnicowanie grupowe, a co powiedzieć w tej sytuacji o całej Europie…?
No dobrze, a jak się zwracać do Romów lub jakiej nazwy używać w rozmowach, pisząc posty na FB czy sms, ogólnie czy lepiej mówić „Cyganie” czy „Romowie”? Oczywiście „Romowie” jest bardziej poprawne, ponieważ wywodzi się z tradycyjnego języka Romów – romani. Rom więc jest endoetnonimem, nazwą wewnętrzną, a nie narzuconą z zewnątrz jak np. „Cygan”. Ponadto nazwa „Cygan” ma negatywne konotacje, „cyganić” to synonim oszustwa.
________________________________________
Dyskryminacja, antycyganizm
Przeglądając różne raporty dotyczące życia Romów w Europie natrafiamy zazwyczaj na niepokojące dane. Według danych European Union Agency for Fundamental Rights z 2009
i 2016 roku, aż 80 procent ankietowanych Romów żyje poniżej progu zagrożenia ubóstwem w swoim kraju. Co trzeci Rom mieszka w budynku bez wody wodociągowej. Co trzecie dziecko romskie mieszka w gospodarstwie domowym, w którym ktoś poszedł spać głodny przynajmniej raz w miesiącu. 50% Romów w wieku od 6 do 24 lat nie uczęszcza do szkoły. W każdym kraju europejskim ta sytuacja może w pewien sposób różnić się od siebie, ale ogółem dane te świadczą o dyskryminacji Romów w podstawowych usługach. (FRA, 2009, 2018). Do tego dochodzi również rasizm strukturalny, o którym głośno zaczęły mówić romskie organizacje, m.in., Roma Grassroots Organisations Network (ERGO).
Antycyganizm czy romofobia to uprzedzenia skierowane do Romów, które powodowane stereotypami tkwiącymi w społeczeństwie. Wolfgang Wipperman opisał różne, współczesne motywy uprzedzeń do Romów, m.in., antycyganizm motywowany religijnie, np. znane z naszego kręgu kulturowego – skojarzenia z „siłami nieczystymi”, diabelskimi, wynikające z zajmowania się wróżbiarstwem. Antycyganizm motywowany społecznie, czyli przekonanie, że Romowie wybierają świadomie łatwiejszy tryb życia, unikają kształcenia
i integrowania się ze społeczeństwem, a także mają naturalne skłonności do przestępczości. Antycyganizm motywowany rasowo, to taki, w którym rządzi przekonanie, iż wszystkie powyższe wymienione cechy mają charakter dziedziczny i są elementem przynależnym rasie.
ERGO przedstawiła Komisji Europejskiej propozycje rozwiązań dotyczące społeczności romskiej, a wśród nich są m.in. systematyczne rejestrowanie danych dotyczących przestępstw motywowanych nienawiścią, pełne stosowanie przepisów dotyczących zwalczania rasizmu i ksenofobii, przeciwdziałanie złemu traktowaniu, nadmiernej kontroli mniejszości przez funkcjonariuszy policji. Oprócz służb prewencji sugestie organizacji dotyczyły również: zapewnienia sprawiedliwej reprezentacji mniejszości w instytucjach publicznych i unijnych oraz w procesach decyzyjnych, zobowiązanie się do opracowania kompleksowych i wiążących strategii Unii Europejskiej dla Romów, w ramach których priorytetowe znaczenie ma antycyganizm oraz sprawiedliwość społeczna i gospodarcza, inwestowanie w nauczanie europejskich społeczeństw o ich kolonialnej i rasistowskiej przeszłości, w tym o historii antycyganizmu, zdefiniowanie segregacji jako nielegalnej w mieszkalnictwie i edukacji oraz przeciwdziałanie dyskryminacji grup mniejszościowych w zatrudnieniu, nadanie priorytetu potrzebom mniejszości we wszystkich głównych politykach i działaniach związanych z Covid-19, zapewnienie finansowania na rzecz równości i praw podstawowych w nowych wieloletnich ramach finansowych.
Z kolei 1 lipca 2020 roku w Strasburgu Komitet Ministrów Rady Europy przyjął rekomendację, która zaleca włączanie informacji na temat historii Romów i Wędrowców do programów szkolnych i materiałów edukacyjnych w 47 państwach członkowskich. Rada Europy zdecydowała, że istotnym elementem nauczania będzie przybliżenie historii Holokaustu Romów i Sinti, upamiętnienie tego tragicznego okresu, jak i nauczanie o wkładzie, jakie wniosły te grupy w kulturę i gospodarkę europejską. Według decydentów będzie to miało wpływ na przeciwdziałanie dyskryminacji i antycyganizmowi oraz uświadamianie, że Romowie i Wędrowcy stanowią ważną częścią europejskiego społeczeństwa. Jednocześnie zajęcia mają uświadamiać o tym, że na różnych etapach historii doświadczali oni nierównego traktowania i dostępu do praw społecznych. Zalecane są również zajęcia na temat mowy nienawiści i fałszywych informacji, które pojawiają się w Internecie i mediach społecznościowych.
W Polsce sytuacja również nie przedstawia się najlepiej. W rankingu sympatii i antypatii do innych narodów, ponad połowa badanych z dystansem podchodzi do Romów (57%) i Arabów (65%), a sympatię do nich deklaruje relatywnie niewielu (odpowiednio: 17% i 13%) (CBOS, 2020).
Współczesność Romów to wciąż walka o przetrwanie, liczne migracje ekonomiczne, czyli w celach zarobkowych. Romowie najczęściej migrują do państw Europy Zachodniej, biorąc pod uwagę lepsze standardy życia, lepsze zarobki oraz mniejsze uprzedzenia wobec osób o innym pochodzeniu etnicznym, biorąc pod uwagę, że wielokulturowość w Europie Zachodniej jest zjawiskiem, do którego mieszkańcy krajów zachodnich są przyzwyczajeni. Oczywiście problem, który dotknął cała populację na czyli pandemia COVID-19, silnie uderzył w społeczność romską. Romowie jako jedna z najsłabszych grup doświadczyli poważnych, negatywnych skutków związanych z koronawirusem.
W Galerii „Współczesność” będziemy przybliżać tematy związane z obecną sytuacją Romów, ich problemami, ale też sukcesami, pokażemy sylwetki wybitnych postaci pochodzenia romskiego, wskażemy również dynamiczne zmiany kulturowe, społeczne i polityczne, które zachodzą w społecznościach romskich w Europie i na świecie. Galeria będzie stanowić odpowiedz dla tych, którzy poszukują najważniejszych i najbardziej aktualnych informacji o Romach przygotowanych przez doświadczonych znawców tej tematyki.
Agnieszka Caban
________________________________________
Źródła:
Agencja Praw Podstawowych, Drugie badanie Unii Europejskiej na temat mniejszości i dyskryminacji. Romowie – wybrane wyniki, Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej,
3, fra-2016-eu-minorities-survey-roma-selected-findings_pl.pdf [dostęp – 10.07.2021]. CBOS, „Komunikat z badań”, Nr 31/2020, Warszawa, s. 2, https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2020/K_031_20.PDF [dostęp – 10.07.2021]
Główny Urząd Statystyczny, Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2015, s. 32, https://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/nsp-2011-wyniki/struktura-narodowoetniczna-jezykowa-i-wyznaniowa-ludnosci-polski-nsp-2011,22,1.html [dostęp – 10.07.2021].
Selling, M. End, H. Kyuchukov, P. Laskar, B. Templer (red.),
Antiziganism. What’s in a Word?, Cambridge 2015, s. 2-13.
Mróz, Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej, XV-XVIII w., Warszawa 2001, s. 19-56.
________________________________________
