W pracowni Krzysztofa Gila byliśmy z kamerą tuż przed otwarciem wystawy: Wołają na mnie Cygan, choć tak się nie nazywam / Im bardziej obkrawasz tym większa się staje.
Gdańska wystawa zbiorowa pokazana w dwu lokalizacjach, podzielona została na część, w której zobaczyć mogliśmy prace wielu artystów i tworzącą sub-narrację wystawę indywidualną Gila. Podczas naszej wizyty dowiedzieliśmy się jak wygląda proces dokumentowania tematyki prac: poszukiwań i analiz; krytycznego czytania konstruktów wiedzy historycznej, etnograficznej, kulturowej, popkulturowej, do których następnie Gil odnosi się w swoich pracach.
Któż nie zna tej melodii, która natrętnie odtwarza się w głowie – to Caje Sukarije pieśń zinterpretowana w 1999 roku przez duet Kayah & Bregovič: „Wołają na mnie Cygan choć tak się nie nazywam / Bo komu to przeszkadza, gdy imię się nie zgadza”. Kuratorka Ania Batko w pierwszych słowach tekstu o wystawie Wołają na mnie Cygan… zaznacza, że to nie wystawa o Romach, ich historii czy kulturze, a o konstrukcie „cygana”: ‘wyssanej z palca postaci, która nigdy nie istniała’. Cygan jest tu symbolem zawłaszczenia, kulturowego kolonializmu, opowieści i wyobrażeń snutych na granicy tego, co polskie i romskie.
Przestrzeń galerii zaadaptowana przez Gila wygląda jak skrzyżowanie namiotu cyrkowej wróżki z nobliwym gabinetem osobliwości kolekcjonera-amatora z XIX. Tu i tu konstruowany obraz Roma-cygana jest tyleż prawdziwy, co właśnie zupełnie nieprawdziwy. Wskazywanie kolonialnej „różnicy” przez „pariasa” może być kpiną ze sposobu na jaki skolonizowany jest widziany; w jaki sposób tworzona jest jego reprezentacja; elementem gry mniejszości z większością, która swój wizerunek jednocześnie dźwiga i wykorzystuje we własnym interesie. Świetnie o tym pisał Thomas Acton: „Zjawiska typu Gogol Bordello[1] czy Czas Cyganów[2] mogą podobać się niezbyt rozgarniętym i szukającym sensacji widzom, spragnionym widoku Romów, których obecność w głównych mediach jest znikoma (…). Każdy, kto zna środowisko zamieszkałych w Anglii Cyganów i Travelersów, na pewno spotkał osoby, które wzięły udział w programie My Big Fat Gypsy Wedding[3]. Moi pryncypialni romscy przyjaciele-intelektualiści gardzą takimi ludźmi; według nich to niewykształceni, żądni sławy prostacy, którzy za pieniądze robią z siebie widowisko, pozwalając się wykorzystywać cynicznym, rasistowskim producentom z telewizji. (…) Czy uczestnicy programu sprzedali się Kusturicy i producentom My Big Fat Gypsy Wedding tylko z chęci zysku? A czy powielające stereotypy, główne media miały im do zaoferowania coś więcej niż tylko pieniądze? Zacni reporterzy z liberalnych i skrajnie lewicowych mediów udali się tłumnie do Dale Farm i nakręcili tam mocny, wstrząsający materiał opowiadający o niesprawiedliwości, przemocy i zwykłej głupocie [władz – uzup. MW] (…) Travelersi zostali w nim przedstawieni głównie jako ofiary. Natomiast to, co program My Big Fat Gypsy Wedding ofiarował rodzinom w Dale Farm i to, co Kusturica ofiarował Romom, to szansa na granie we własnym filmie: wreszcie mogli występować i być aktorami – nie ofiarami. Chcąc uwiarygodnić swoje aktorstwo, musieli potwierdzić autentyczność scenariusza, a to mogli zrobić tylko poprzez stereotypizację. »Chcecie Cyganów?« – zapytali hipotetycznych widzów – »My jesteśmy Cyganami, więc będziecie mieć Cyganów na pęczki!«”[4]. Stąd tytułowe odwołanie się do Bregoviča i Kusturicy było strzałem w dziesiątkę. A oddając raz jeszcze głos kuratorce: „Nas ciągnie właśnie w stronę tej aury. Zanurzania się w lepkiej i zdradliwej, skolonizowanej przez żywe bakterie atmosferze cygańskości. Kulturowym konstrukcie i folklorystycznym amalgamacie. Tak jakby jutra wcale nie było. Bo może w czasach szerzącego się nacjonalizmu, postępującego kryzysu uchodźczego i ekologicznego nie ma? W latach 60’ Günter Grass chciał sprowadzić do Berlina romskie tabory. Wierzył, że rozwiąże to kwestie muru berlińskiego, bo »tam gdzie są Cyganie, granice stają się nieszczelne«”.
Wołają na mnie Cygan, choć tak się nie nazywam
Kuratorka: Ania Batko
Współpraca merytoryczna: Krzysztof Gil
Gdańska Galeria Miejska 1, 2 (ul. Piwna 27/29, ul. Powroźnicza 13/15)
16.07-26.09.2021
Artystki i artyści: Tomasz Armada, Olaf Brzeski, Ewa Ciepielewska, Andrzej Onegin Dąbrowski, Wojciech Fangor, Jerzy Flisak, Krzysztof Gil, Zuza Golińska, Günter Grass, Władysław Hasior, Marcin Janusz, Kunegunda Jeżowska, Stanisław Kałuziak, Tadeusz Kantor, Leszek Knaflewski, Edgar Kovats, Ignacy Krieger, Dawid Mazur, Jan Młodożeniec, Joanna Piotrowska, Tadeusz Rolke, Stanisław Rychlicki, Adam Rzepecki, Walery Rzewuski, Feliks Sadowski Feliko, Slavs and Tatars, Janek Simon, Aleksander Sovtysik, Stanisław Witkiewicz, Paulina Włostowska, Stanisław Zamecznik
Instytucje wypożyczające: Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Muzeum Historii Żydów Polskich, Fundacja Sztuki Polskiej ING, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Muzeum Kultury Romów w Warszawie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Muzeum Krakowa, Polska Akademia Umiejętności (projekt PAUart), Agencja Gazeta, Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka, Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny, Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej, Małopolska Biblioteka Cyfrowa, Bundesarchiv, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Kraupa-Tuskany Zeidler, Piktogram, Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, Galeria Plakatu The Art of Poster Piotr Dąbrowski oraz kolekcje prywatne
[1] Romska grupa punkowa (USA), której liderem jest Eugene Hütz, mający korzenie rosyjsko-ukraińsko-romskie. (przyp. M.W.)
[2] Film Emira Kusturicy przedstawia wioskę od wieków zamieszkałą przez Romów jako przykład kultury „nomadycznej” (przyp. M.W.).
[3] Wielkie wesela Romów, serial dokumentalny typu reality show, 2011-2018. Serial prezentuje świat Romów i Travellersów. Społeczności te żyją w odosobnieniu, mając doświadczenie dyskryminacji ze strony otoczenia. Nie oznacza to jednak, że ich styl życia jest skromny: Romowie obchodzą swoje święta i kultywują zwyczaje w sposób głośny i wystawny. Śluby i wesela są ekstrawaganckimi widowiskami. Sukces formatu sprawił, że powstały kolejne seriale: My Big Fat American Gypsy Wedding (od 2012), American Gypsies (od 2012), Gypsy sisters (2013-2015), Gypsy Kids: Our Secret World (od 2017). Nieco wcześniejsza seria opisywana przez autorów jako Big Brother z Dale Farm nie odniósł tak spektakularnego sukcesu jak kolejne serie; por. M. Kołaczek, Stereo TV, „Dialog-Pheniben”, 16/2014, s. 20-23; Kołaczek M., J. Talewicz-Kwiatkowska, Mass media jako czynnik wpływający na integrację społeczną Romów – przypadek Polski, Węgier i Słowacji, [w:] Tożsamość kulturowa Romów w procesach globalizacji, red. T. Paleczny, J. Talewicz-Kwiatkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008. (przyp. M.W.)
[4] Thomas Acton, Słuchanie ciszy, rejestrowanie nieobecności, [w:] Romano Kher. O romskiej sztuce, estetyce i doświadczeniu, tłum. I. Suchan, red. M Weychert, Warszawa 2013, s. 59-69.
Autorka: Monika Weychert
