Elżbieta Mirga-Wójtowicz
Dikh He Na Bister – młodzi Europejczycy upamiętniają Zagładę Romów w czasie II wojny światowej
Kilka miesięcy temu zakończyła się kolejna, tym razem 13, edycja projektu Dikh He na Bister (Patrz i nie zapomnij), jedynego w Europie projektu młodzieżowego poświęconego Zagładzie Romów podczas II wojny światowej. Dikh He na Bister to inicjatywa Międzynarodowej Sieci Organizacji Młodzieżowych Romskich ternYpe (młodość – język romski)1, która od 2010 roku jest głównym organizatorem wydarzenia.
TernYpe, pomysłodawca i organizator projektu, od 2010 roku wraz ze swoimi partnerami, upamiętnia 2 sierpnia – dzień pamięci o Zagładzie Romów poprzez organizację dużych spotkań2 młodych Romów i nie-Romów w Krakowie i w Oświęcimiu. Spotkania dedykowane są dla młodych ludzi i koncentrują się wokół edukacji na temat historii Romów podczas II Wojny Światowej, historii oporu, sprawczości i mobilizacji. Inicjatywa ta ma na celu podniesienie świadomości wśród młodych Europejczyków, organizacji pozarządowych, podmiotów i instytucji państwowych, dotyczącej eksterminacji Romów w czasie II Wojny Światowej. Jest to to okazja do podjęcia dyskusji na temat obecnych wyzwań i doświadczeń rasizmu, mowy nienawiści i wzrastającego ekstremizmu w Europie. Ważnym elementem spotkań są warsztaty, dyskusje o antycyganizmie, dyskryminacji, ekstremizmie i populizmie, z którym styka się dzisiejsza Europa. Poprzez wzmocnienie współpracy między młodzieżą romską i nie-romską oraz organizacjami młodzieżowymi inicjatywa ta kształtuje zbiorową pamięć historyczną, świadomość i poszanowanie praw człowieka. Inicjatywa ta wzmacnia świadomość młodych Europejczyków na temat ich sprawczej roli i odpowiedzialności w ramach swoich społeczności i konieczności budowania społeczeństwa obywatelskiego.
Kluczowym komponentem projektu jest wizyta w Muzeum Auschwitz-Birkenau, organizacja tak zwanych Upamiętnień Młodzieży romskiej (Roma Youth commemoration) przy Krematorium V, udział w uroczystościach upamiętniających przy pomniku pomordowanych Romów, a także spotkania z nielicznymi już Świadkami – Romami ocalałymi z Holokaustu. Dla ternYpe – międzynarodowej sieci młodych Romów ludobójstwo Romów to jeden z flagowych projektów i obszarów zainteresowania. Walory merytoryczne oraz coraz szerszy zasięg projektu zostały docenione przez instytucje europejskie, wybierając go jako jeden z 27 projektów krajowych w konkursie European Charlemagne Youth Prize w 2011 roku.
Należy zaznaczyć, że Polska jako pierwsza w Europie uznała oficjalnie 2 sierpnia jako Dzień Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti, który ustanowiony został uchwałą Sejmu RP w dniu 29 lipca 2011 roku3. Dzień ten upamiętnia tzw. akcję likwidacyjną „obozu cygańskiego” w Auschwitz-Birkenau, kiedy to podczas jednej nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 roku zamordowano pozostałych przy życiu więźniów – ponad 4 tysiące kobiet, dzieci i mężczyzn pochodzenia romskiego. W hołdzie Romom i Sinti, ofiarom niemieckiego nazistowskiego ludobójstwa, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanawia dzień 2 sierpnia Dniem Pamięci o Zagładzie Romów
i Sinti – tak brzmi tekst uchwały przyjętej przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej.
Romowie i Sinti dosyć późno zaczęli walczyć o pamięć, o uznanie ich zagłady i rozpowszechnienie pamięci o Romach jako ofiarach II wojny światowej, bo dopiero od lat 70. XX wieku. Od początku lat 90-tych XX wieku obchody upamiętniające Zagładę Romów i Sinti na terenie byłego niemieckiego obozu Auschwitz-Birkenau były organizowane w dniu 2 sierpnia przez stowarzyszenia Romów i Sinti z Polski i Niemiec. Nie miały one jednak charakteru obchodów oficjalnych, jakkolwiek były wspierane finansowo przez władze polskie, a przedstawiciele władz brali w nich udział.
Ustanowienie uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej dnia 2 sierpnia oficjalnym Dniem Pamięci o Zagładzie Romów było historycznym wydarzeniem i ważnym elementem stopniowego przywracania zbiorowej pamięci Europejczyków tzw. Zapomnianego Holokaustu Zagłady Romów i Sinti. 2 lutego 2011 roku, tydzień po obchodach upamiętniających Holokaust, Parlament Europejski uczcił pamięć o Zagładzie Romów poprzez specjalną debatę podczas plenarnego posiedzenia. Jerzy Buzek, Przewodniczący Parlamentu, w swoim wystąpieniu podkreślił, że jedynie kilka państw uznało oficjalnie Zagładę Romów. Oficjalnie Parlament Europejski ogłosił 2 sierpnia Europejskim Dniem Pamięci o Pomordowanych Romach i Sinti dopiero w 2015 roku4. W kolejnych latach dołączyły do wsparcia tej inicjatywy również takie państwa jak Niemcy, Austria, Chorwacja, Litwa, Kanada, Niemcy czy Węgry.
Choć inicjatywa “Dikh He Na Bister” zdobyła uznanie instytucji europejskich, to równie istotne są indywidualne działania podejmowane w tym zakresie przez młodych Europejczyków. Świadomość ich roli i odpowiedzialności wobec społeczności oraz budowanie społeczeństwa obywatelskiego są kluczowymi aspektami wspieranymi przez ten projekt.
Długofalowe cele projektu „Dikh He Na Bister” obejmują ciągłe badania i naukowe dyskusje dotyczące identyfikacji miejsc eksterminacji, dokumentowania i upamiętniania obszarów pamięci. Szczególną uwagę zwraca się na zaangażowanie młodych Romów w ciągłym poszerzaniu ich świadomości historycznej i pobudzaniu ich aktywności w społecznościach. W wielu krajach ci młodzi ludzie będący przez wiele lat uczestnikami projektu „Dikh He Na Bister” są inicjatorami i pomysłodawcami lokalnych projektów dokumentujących i upamiętniających Zagładę Romów, uzupełniając i wypełniając luki w lokalnych historiach i budując romskie dziedzictwo5.
Mimo postępów, proces upamiętniania Zagłady Romów pozostaje otwarty. W obliczu współczesnych wyzwań społeczno-politycznych, takich jak konflikt na Ukrainie, istnieje wiele aspektów, które wymagają dalszej pracy i uwagi. Jednakże, inicjatywa “Dikh He Na Bister” wyraźnie pokazuje, że przeszłość Romów podczas II wojny światowej staje się coraz bardziej uznawana i szanowana, co stanowi ważny krok w kierunku budowy pełniejszej i sprawiedliwej historii.
Projekt „Dikh He Na Bister” wyraźnie pokazuje, że obecnie uznaje się Zagładę Romów, nazywaną również Ludobójstwem Romów, Holokaustem Romów, Porajmosem, Samudaripen, podczas II wojny światowej za fakt historyczny. To uznanie znalazło odzwierciedlenie w decyzjach istotnych krajowych i międzynarodowych instytucji, które chętnie finansują i wspierają różne inicjatywy związane z tym tematem. Trwają ciągłe badania i naukowe dyskusje dotyczące identyfikacji miejsc eksterminacji i mordów, a kolejne obszary pamięci są dokumentowane, oznaczane i upamiętniane. Wiele działań skierowanych jest w stronę młodych Romów, którzy tak jak inni, powinni znać swoją historię, czerpać z niej inspirację i siłę i angażować się w rozwój swoich wspólnot. Niemniej jednak, nie oznacza to, że wszystkie aspekty związane z upamiętnianiem Zagłady Romów zostały już zrealizowane. To długotrwały proces, rozpoczęty kilkadziesiąt lat temu przez samych Romów, zwłaszcza niemieckich Sintów, tym bardziej biorąc pod uwagę obecną sytuację społeczno-polityczną, związaną między innymi z wojną w Ukrainie, wiele jeszcze pozostaje do zrobienia.
1 Organizacja powstała w 2009 roku, założona została przez kilka europejskich romskich organizacji młodzieżowych. ternYpe to pierwsza parasolowa organizacja młodzieży romskiej w Europie.
2 W 2014 i w 2019 roku ternYpe zgromadziło w Krakowie i w Oświęcimiu 1000 uczestników.
3https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/2-sierpnia–dzien-pamieci-o-zagladzie-romow
4https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20150414IPR41851/meps-urge-end-to-roma-discrimination-and-recognition-of-roma-genocide-day
5 https://2august.eu/category/we-learn/
Dr Elżbieta Mirga-Wójtowicz jest animatorką kultury, politolożką i badaczką, absolwentką Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pracuje jako adiunkt w Ośrodku Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego. Posiada prawie 15-letnie doświadczenie w pracy w administracji rządowej w zakresie polityki państwa wobec mniejszości etnicznych i narodowych oraz w koordynowaniu polityki integracyjnej wobec Romów w Polsce. W latach 2008-2014 była Pełnomocnikiem Wojewody Małopolskiego ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Autorka raportów ewaluacyjnych dla Komisji Europejskiej w ramach projektu Roma Civil Monitor (2017-2020) oraz Roma Civil Monitor II (2021-2025). Autorka artykułów naukowych i popularnonaukowych o tematyce romskiej. Przez ostatnie 13 lat współorganizowała z Ternype międzynarodowy projekt upamiętniania Holokaustu Romów: “Dikh He Na Bister”. Członek zarządu Fundacji Jaw Dikh. Członkini Europejskiego Instytutu Romów na rzecz Sztuki i Kultury (ERIAC). Absolwentka Akademii Przywództwa Romów “Nicolae Gherorghe” (2019) organizowanej przez OBWE/ODIHR/Punkt Kontaktowy ds. Romów i Sinti, stypendystka U.S. Department of State International Leadership Visitor Program (2010), absolwentka Roma Access Program na Central European University (2006) i stażystka Komisji Europejskiej (2005).
