Wystawa Małgorzaty Mirgi-Tas Przeczarowując świat

„Wędrujące obrazy”¹ – tak brzmi tytuł prac Małgorzaty Mirgi-Tas, które w ‘wędrujący’ sposób pokazywane są w całej Europie. Po udziale w Biennale w Wenecji artystka nie zwalania tempa, jej prace wciąż pokazywane są w prestiżowych galeriach w Ferrarze, Berlinie, Göteborgu, Marsylii, Sewilli i innych miejscach. Tradycją jest, że wystawa pokazywana w Pawilonie Polskim w Wenecji w kolejnym roku prezentowana jest w najbardziej znanej galerii sztuki w Polsce – Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki. Wystawa „Przeczarowując świat” w okresie od 29 kwietnia do 23 lipca 2023 r. była dostępna dla odwiedzających. Koneserzy sztuki, jak i zwykli warszawiacy i goście, mieli okazję zanurzyć się w artystycznej wizji romskiego świata stworzonej przez artystkę. Świata, jakże innego od tego znanego w tradycyjnych przekazach zawartych w publikacjach, gazetowych przekazach czy innych dziełach sztuki, gdzie Romowie uosabiają egzotycznego „innego”, „obcego”, kogoś wzbudzającego niepokój i strach, kogoś kogo się boimy, a więc odruchowo wykluczamy. Niniejszy esej jest próbą zarysowania wpływu praktyk artystycznych na mobilizację społeczno-polityczną, a także zmianę wizerunku Romów w Polsce i na świecie.

Działalność artystyczna Romów coraz częściej jest widziana i odczytywana przez pryzmat dekolonizacji – czyli ogólnie mówiąc odwrócenia dotychczasowej nierównej relacji władzy, i próby mówienia o sobie własnym głosem, a co za tym idzie konstruowania politycznych postulatów dotyczących sytuacji i pozycji społecznej, politycznej i kulturowej Romów w krajach, których są obywatelami. Artyści romscy oraz ich praktyki artystyczne powoli, acz sukcesywnie wybijają się w świadomości społecznej ponad dotychczasowe i stereotypowe wyobrażenia Romów tworzone przez nie-Romów. Jednak ich obecność w świecie sztuki i ta pozycja była rezultatem wielu lat zmagań. Nieustające reprodukowanie w sztuce wizerunku Romów jako podrzędnych i podporządkowanych jest też powszechnie normalizowane, a zmiana narracji nierzadko trafia na opozycję. O tym, z jakim trudem romscy artyści budowali swoją pozycję, zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku pisze m.in Timea Junghaus (2014, 2015) podkreślając również wagę przemian zachodzących np. w Europie Środkowej i Wschodniej oraz rolę nowej inteligencji romskiej w tym procesie. Jej analiza krytycznie oceniała sposób produkcji wiedzy o Romach, zarówno w naukach społecznych, jak i w kulturze i sztuce. Ale w tej percepcji, to właśnie sztuka jest polem, na którym dochodzi do przemocy symbolicznej szczególnego rodzaju. Epistemologiczne a jednocześnie fizyczne kolonizowanie Romów przez społeczeństwa większościowe polegało na kreowaniu wizerunków, obrazów ciał Romów w specyficzny sposób, w duchu poddaństwa i podrzędności, co w końcu oznaczało dehumanizację, niewolnictwo i zagładę. Potrzeba było dekad pracy i starań różnych aktorów, aby można było mówić o pozytywnej zmianie paradygmatu na tym polu. To była trudna droga.

Ta transformacja, kontestacja zastanych relacji władzy i ruchliwość stanowią fundament romskiej mobilizacji, przybierającej różnorodne formy: polityczną, etniczną, narodową, a także artystyczną. Wspólnie kształtują one proces, który Nicolae Gheorghe (1997), romski działacz i intelektualista, nazywa etnogenezą. Oznacza to upodmiotowienie społeczności romskich i zajęcie przez nią szanowanego miejsca w przestrzeni społecznej. Sztuka towarzyszyła temu procesowi od samego początku. Podczas I Kongresu Romów, który odbył się ponad 50 lat temu w 1971 roku, jednym z ważnych tematów dyskusji było wprowadzenie symboli romskich, takich jak flaga i hymn. Kwestie związane z romską sztuką wydają się być kluczowe również dla Europejskiego Instytutu Sztuki i Kultury Romów², który niedawno powstał.

W 2007 roku na Biennale Sztuki Współczesnej w Wenecji miała miejsce inauguracja Pierwszego Pawilonu Romskiego, znanego również jako pierwszego świadomego buntu podporządkowanych (ang. subaltern) (Junghaus 2014, 34), który zyskał niekwestionowany rozgłos i sprowokował poważną dyskusję na ten temat. Z tego powodu warto zauważyć, że, wbrew pozorom, sztuka i polityka romska mają wiele wspólnego. W obu przypadkach można dostrzec dążenie mniejszości do wyrażenia siebie i reprezentacji za pośrednictwem medium kontrolowanego przez większość społeczną. To medium wcześniej jednak reprodukowało dyskryminacyjne i szkodliwe wizerunki Romów, szerząc fałszywy, stereotypowy obraz tej społeczności. Zarówno ruch polityczny, jak i artystyczny Romów stanowią więc nie tylko oznakę zmian społecznych wśród Romów, ale także wyraz ich pragnienia opuszczenia przypisanego im miejsca przez większość oraz nawiązania dialogu z nią na równych zasadach, jednocześnie kwestionując jej wyłączne uprawnienia do kontrolowania mniejszości i kształtowania dyskursu na temat tej mniejszości.

Przez wiele lat jednak nie było instytucji, która dbałaby o kulturowe dziedzictwo Romów i jego rozwój, o polityczne i kulturowe uznanie wkładu romskich społeczności w rozwój kultury, zarówno na poziomie krajowym, jak i ogólnoeuropejskim. Sami Romowie byli pozbawieni ochrony tego kulturowego zasobu, który nie byłby przetworzony przez nie-Romów. Nie było przestrzeni zarówno na kulturową produkcję, stymulację kreatywności oraz na interpretację ich kultury. I nie chodzi tutaj jedynie o politykę na niwie kultury, ale status mniejszości i ochronę różnorodności kulturowej stanowiącej fundament demokratycznych społeczeństw. Kulturowe i polityczne uznanie mniejszości są niezbędnym procesem budowania spójnych, zbudowanych na wielokulturowości społeczeństw, zwłaszcza w kontekście Europy Środkowej i Wschodniej (por. Junghaus 2014).

Ostatnie lata to czas, kiedy w tym zakresie na polu sztuki można zaobserwować wielkie przyspieszenie. Nie tylko powstała instytucja, która ma pełnić funkcje wspomagające i sprawować mecenat nad sztuką romską, ale także romska artystka reprezentowała polski pawilon narodowy podczas Biennale w Wenecji w 2022 r. Instytucja, o której mowa to wspomniany już Europejski Instytut Sztuki i Kultury Romów (ERIAC), ponadnarodowa, europejska organizacja z siedzibą w Berlinie. Jako wspólna inicjatywa Rady Europy, Open Society Foundations oraz inicjatywy romskich liderów (Sojusz na rzecz Europejskiego Instytutu Sztuki i Kultury Romów), ERIAC ma edukować i informować nie-Romów o sztuce i kulturze romskiej, a także pomagać w zrozumieniu, szerzeniu tolerancji i wzajemnego szacunku między społecznościami romskimi a nie-Romami. Przede wszystkim ERIAC ma stanowić przestrzeń dla romskich artystów i instytucję dbającą o dziedzictwo kulturowe Romów. Celem jest podniesienie świadomości wśród instytucji europejskich, decydentów i interesariuszy na temat roli sztuki i kultury romskiej, a także budowanie szerokiego partnerstwa w całej Europie (i poza nią) na rzecz wspierania społeczności romskich.

Sztuka Małgorzaty Mirgi-Tas niesie potężny ładunek demitologizujący i dekonstruujący dotychczasowe traktowanie kultury i społeczności romskich. Ładunek ten łączy w sobie dawną historię, ale też współczesny przekaz. W 127-letniej historii Biennale Sztuki w Wenecji, po raz pierwszy narodowy pawilon reprezentowała przedstawicielka społeczności romskiej. Sam tytuł wystawy, “Re-enchanting the World” (Przeczarowanie świata), bezpośrednio odwoływał się do historii Romów w Europie i w Polsce. Historia została tutaj nie tylko odtworzona, ale przeformułowana, zredefiniowana i odczytana na nowo.

“Re-enchanting the World” to współczesny manifest artystki na temat romskiej historii, tożsamości i sztuki, czerpiący inspirację z renesansowych, astrologicznych fresków z Palazzo Schifanoia w Ferrarze. Pawilon Polski w Wenecji zamienił się w „pałac obrazów”, z instalacją z dwunastu wielkoformatowych tkanin, odpowiadających dwunastu miesiącom kalendarza. “My mówimy o sobie, nie ktoś inny, kto po prostu nas tylko widzi z boku. To jest właśnie to przeczarowanie świata” mówi Małgorzata Mirga-Tas w filmie, który przygotowuje odbiorców do tego, z czym spotka się widz na wystawie (Zakrzewska, 2023). Tytuł wystawy Małgorzaty Mirgi-Tas, “Re-enchanting the World”, został zainspirowany i pochodzi z książki Silvii Federici „Re-enchanting the World: Feminism and the Politics of the Commons” (2018). Artystka, wraz z kuratorami wystawy (Joanną Warszą oraz Wojciechem Szymańskim), dokonuje przewłaszczenia, proponując ponowne zaczarowanie świata jako sposób odzyskiwania sprawczości oraz wspólnotowości, a także ożywiania i odbudowywania relacji z szeroko pojętymi “innymi”. Wystawa oparta jest na idei transnarodowości, cykliczności i ukazuje przenikanie wzajemnych wpływów pomiędzy kulturą romską, polską i europejską.

Wystawa stanowi ambitną próbę poszerzenia narracji i historii sztuki o przedstawienia kultury Romów, największej transnarodowej europejskiej mniejszości i społeczności. Ekspozycja składa się z dwunastu wielkoformatowych tkanin, odpowiadających dwunastu miesiącom kalendarza. Każdy panel składa się z trzech poziomych pasów:

• Górny pas przedstawia historię mitycznej wędrówki i przybycia romskich społeczności do Europy, opartą o cykl XVII-wiecznych grafik lotaryńskiego rytownika Jacques’a Callota. Przedstawienia te, pełne antyromskich stereotypów, artystka dekolonizuje poprzez ich reinterpretację w barwnej scenerii. Stworzone przez nią wielkoformatowe kolaże ukazują bogaty świat romskiej przeszłości i mitologii.

• Pas środkowy to afektywne archiwum herstorii, w którym portrety ważnych dla Małgorzaty Mirgi-Tas romskich kobiet i mężczyzn są splecione z astrologią. Znajdujemy tam ważne postaci ze świata polityki, sztuki, ruchu romskiego, ale także członkinie i członków rodziny Małgorzaty oraz jej przyjaciół. Ten nieprzemocowy emancypacyjny proces, w którym istotną rolę odgrywają kobiety z przeszłości i współczesne ikony, jak również bohaterki dnia codziennego, zwykłe matki, żony, ciotki, pracownice czy aktywistki, zmienia i nadaje sens nowemu wizerunkowi Romów oczami ich reprezentantki.

• Dolny pas ilustruje zebrane wcześniej w kadry fotograficzne, a przekształcone przez Małgorzatę na tkaninę, życie codzienne w rodzinnej Czarnej Górze i innych osiedlach romskich na Podhalu i Spiszu. Te fragmenty wystawy są mi szczególnie bliskie, dla mnie to swoisty album rodzinny.

Prace Małgorzaty Mirgi-Tas stanowią odpowiedź na wielowiekową przemoc wobec Romów w sztuce, ale i nauce, gdzie szczególnie widoczna jest przemoc symboliczna. Romowie byli obiektem w sztuce, przedmiotem badań, ale rzadko kiedy podmiotem. Przykłady niewolnictwa Romów na terenach dzisiejszej Rumunii czy Zagłady Romów dobitnie pokazują, że ich z góry określony negatywny wizerunek i postrzeganie stawiało ich na marginesie społeczeństw, w roli kozłów ofiarnych. Stereotypy i uprzedzenia utrwalone w sztuce i nauce, a tym samym w wiedzy powszechnej, posłużyły do legitymizowania polityki wykluczającej, kolonizacyjnej i przemocowej wobec Romów, co, jak pokazała historia, skutkowało eksterminacją i ludobójstwem. Prace Małgorzaty to świadomy opór, aktywne działanie, zmiana narracji poprzez środki wyrazu, które dla artystki są najbliższe. W pracach Małgorzaty Mirgi-Tas reapropriacja kolonialnych wizerunków Romów, wytwarzanych przez nie-Romów, jest bardzo dosłownym gestem stawania się na nowo, wytwarzania wizerunku autentycznego, nie przetworzonego przez zewnętrzne spojrzenie. Tutaj również wyraźnie widać siłę i prawdziwie rewolucyjny potencjał sztuki, ale tym razem w kreowaniu innego wizerunku Romów.

Podczas pisania tego tekstu miało miejsce wyjątkowe wydarzenie, mianowicie Małgorzata Mirga-Tas została wybrana laureatką prestiżowej nagrody Tajsa Roma Cultural Heritage Prize 2023. Nagroda Tajsa uosabia wyjątkowy talent i kreatywność artystów romskich z całego świata honorując tych, którzy wyróżnili się w różnych dziedzinach sztuki i kultury. Ceremonia wręczenia Nagrody Tajsa 2023 odbyła się w cenionym Maxim Gorki Theater w Berlinie 30 listopada 2023 r., gdzie Małgorzata Mirga-Tas została doceniona za wyjątkowy wkład w romskie dziedzictwo kulturowe, w uznaniu jej wyjątkowych osiągnięć w promowaniu romskiej ekspresji kulturowej i kwestionowaniu norm społecznych. Co ważne nagroda ufundowana jest w całości przez składki członkowskie Europejskiego Instytutu Sztuki i Kultury Romów w Berlinie³.

Elżbieta Mirga-Wójtowicz

---

Bibliografia:

– Junghaus, Tímea (2015) Opposition is not enough. The Role of Roma Art in the contemporary constellation, in Romológia, III/8., Spring

– Junghaus, Tímea (2014) Roma art: Theory and practice. Acta Ethnographica Hungarica 59, no. 1. 25-42.

– Hasdeu, I. (2008). Imagining the Gypsy woman: Representations of Roma in Romanian museum. Third Text, 22(3), 347-357.

– Gheorghe, Nicolae (1997) The Social Construction of Romani Identity. In: Thomas Acton (ed.), Gypsy Politics and Traveller Identity. Hatfield: University of Hertfordshire Press, 157–158.

Warto się zapoznać:

– „Małgorzata Mirga-Tas. Przeczarowując świat, red. W. Szymański, J. Warsza. Narodowa Galeria Sztuki, Archive Books, ERIAC, Warszawa i Berlin, 2022

– Wędrujące obrazy. Małgorzata Mirga-Tas, red. W. Szymański, N. Żak. Katalog wystawy, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2022

– Europejski Romski Instytut Sztuki i Kultury, ERIAC: http://eriac.org/

– Timea Junghaus (red. 2006). Poznaj swoich sąsiadów – współczesna sztuka romska z Europy. Instytut Społeczeństwa Otwartego

Wideo:

Re-enchanting. Małgorzata Mirga-Tas, reżyseria Anna Zakrzewska.

Produkcja: Kijora Film, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, 2022

 

Przypisy: